کار، رویای کودکان نیست!
کودک کار به هر کودکی گفته می‌شود که به دلیل شرایط اقتصادی خانواده یا سرپرستان خود مجبور به کار می‌شود. کودکان کار خیابانی بخش بسیار کوچکی از کودکان کار هستند. کودک کار با هر پیشینه‌ای و در هر صورت همیشه در معرض آسیب قرار دارد.
گفت‌وگو با سرکار خانم «نجمه شهباز» مددکار اجتماعی پرمــهــری که از سال ۱۳۸۲ فعالیت خود را در حوزه‌ی آسیب‌های اجتماعی به‌خصوص حوزه‌ی کودک آغاز کرده و تاکنون مشغول به کار است.
لطفا از سابقه‌ی همکاری خود با موسسه‌ی نیکوکاری مــهــرطه بگویید.
سابقه‌ی کار من در مــهــرطه به سال ۱۳۹۱-۱۳۹۲ برمی‌گردد. آن سال‌ها در دو بخش با مــهــرطه همکاری داوطلبانه می‌کردم. هم به‌نوعی حامی عاطفی بچه‌های مـهــرطه بودم و هم در برگزاری ایونت‌ها با تیم روابط عمومی همکاری داشتم. از آبان ۱۳۹۶ به‌صورت همکار رسمی مــهــرطه مشغول به کار شدم.
کودک کار
در اکثر موارد تنها کودکان خیابانی را در تعریف کودک کار در نظر می‌آورند، درحالی‌که بسیاری از کودکان کار خارج از خیابان‌ها مشغول کار هستند اما به چشم نمی‌آیند. از نگاه مددکاری، کودک کار به چه گروه کودکانی گفته می‌شود؟
کودک کار به هر کودکی گفته می‌شود که به دلیل شرایط اقتصادی خانواده یا سرپرستان خود مجبور به کار می‌شود. درحقیقت ساعت‌هایی از زندگی کودک که می‌بایست تحصیل کند، آموزش ببیند و یا کودکی کردن را تجربه کند، به‌عنوان فردی که می‌بایست برای خانواده درآمدزایی داشته باشد به‌صورت مستمر و مداوم به یک فعالیت اقتصادی درآمدزا اختصاص داده می شود.
کودکان کار خیابانی بخش بسیار کوچکی از کودکان کار هستند چون بسیاری از این کودکان در مشاغل خانگی و کارگاه‌های زیرزمینی در شرایط غیربهداشتی و غیراستاندارد درحال کار هستند. کارگاه‌هایی که غیرقانونی هستند و بازدیدی از آن‌ها انجام نمی‌شود و کودکان دچار استثمار شده و حقوق کارگری و دستمزد آنان نیز به‌درستی رعایت نمی‌شود.
مددکاری
نقش مددکاران در توانمندسازی اقتصادی و فرهنگی خانواده‌ها و شناسایی کودکان بدسرپرست را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نقطه‌ی آغاز فعالیت یک مددکار اجتماعی، نقطه‌ای‌ست که مددجو قرار گرفته است. هنگام کار با کودکان کار، تمام عوامل موثر در کار کردن کودک را در نظر می‌گیریم. خانواده، یکی از مهم‌ترین عوامل اجبار یا ترغیب کودک به کار کردن است. اغلب این خانواده‌ها با فقر اقتصادی و اعتیاد دست و پنجه نرم می‌کنند. اگر خانواده هنوز به مرحله‌ای از مشارکت برای آغاز تغییر شرایط کودک خود نرسیده باشد، مددکار اجتماعی سعی در مراقبت از کودکان کار به‌واسطه‌ی موسسه‌های مردم‌نهاد و فعال در این حوزه و کلاس‌ها و آموزش‌ها و فضاهای لازم برای گذران عادی دوران کودکی این بچه‌ها دارد.
خانواده
درعین‌حال مددکاران اجتماعی با ارائه‌ی مصاحبه‌های انگیزشی با خانواده‌ها سعی می‌کنند که در اولین فرصت ممکن یک عضو موثر خانواده را با برنامه‌ی حمایت از کودک همراه کنند تا فشار بر کودک در جهت کار کردن و اجبار برای درآمدزایی کمتر و کمتر شود.
بعضی از خانواده‌ها نیز آمادگی و شوق بازگرداندن کودک به فضای کودکی و آموزش و کار نکردن را دارند. در این موارد، داشته‌ها و توانایی‌های اعضای خانواده توسط مددکار اجتماعی بررسی می‌شود و راه‌هایی که می‌تواند به بالفعل شدن پتانسیل فرد و توانمندسازی او کمک کند دنبال می‌گردد.
مثلا در یک خانواده، پس از مصاحبه‌ها و مشاوره‌های اولیه با اعضای خانواده به سمت کشف و ایجاد مهارت سوق داده می‌شوند و با مراقبت‌های اجتماعی، مسیرهای بالفعل شدن توانمندی‌های آنان دنبال می‌شود تا به درآمدزایی برسند. پابه‌پای پروژه‌ی مهارت‌آموزی خانواده‌ها، حتما آموزش‌هایی مثل تقویت اعتماد به نفس و شیوه‌های فرزندپروری را آموزش می‌بینند تا در مسیر رشد توانایی‌ها و درآمدزایی روند بهتری را طی کنند و روابط بین فردی و خانوادگی آنان بهبود یابد. درنتیجه خانواده دیگر انتظار نخواهد داشت که کودک به هر طریق درآمدزایی داشته باشد و کار کند و روابط خانواده با کودک ترمیم خواهد شد.
آموزش
آیا فعالیت‌های مددکاری اجتماعی مانند سوادآموزی، مهارت‌آموزی، توانمندسازی و… برای کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرست، در جهت جلوگیری از تبدیل آنان به کودک کار موثر است؟
خانواده می‌بایست درمورد خطراتی که در کمین کودک کار است آگاه گردد. آسیب‌ها و سواستفاده‌های جسمی و روحی بسیاری در کمین کودکان کار وجود دارد. چه کودک کار خیابانی، چه کودکی که در کارگاه‌های زیرزمینی درحال کار است، چه کودکی که در معرض دید یا پنهان از انظار مشغول به کار است. این موارد می‌بایست به اطلاع خانواده برسد تا مراقبت بیشتری انجام دهد و اگر کودک در معرض آسیب نیز قرار گرفت می‌بایست بتواند مسئله و مشکل خود را با خانواده درمیان بگذارد.
در تمام این موارد لازم است که آموزش‌های خودمراقبتی جنسی و مهارت‌های نه گفتن به کودکان کار داده شود چون آن‌ها به کودک‌آزاری از نوع غفلت مبتلا هستند.
مددکار اجتماعی می‌بایست روابط خود را به‌صورت کاملا حرفه‌ای با کودک برقرار کند تا چنانچه کودک در ابراز مسئله‌ی خود با خانواده دچار مشکل بود، به مددکار اعتماد کرده و مشکلات خود را با او درمیان بگذراد.
بر اساس پیمان‌نامه‌ی حقوق کودک، سوادآموزی یکی از حقوق کودک است. کودک کار بعد از مدتی که درآمدزایی می‌کند و پول درآوردن را تجربه می‌کند، احساس قدرت می‌کند و به همین دلیل، خود آنان نیز بعد از مدتی تمایل به ادامه‌ی تحصیل و ترک کار را از دست می‌دهد. در تجربیات کاری ما بارها ثابت شده است که حتی کودکانی به شرکت در کلاس‌های تحصیلی و اردوهای آموزشی علاقه نشان داده‌اند اما هم‌زمان به شرایطی تمایل نشان داده‌اند که کار و درآمد خود را از دست ندهند. درحقیقت هرچقدر سریع‌تر روی بخش آموزش کودکان کار تمرکز و فعالیتی انجام شود، اثربخشی بیشتر حاصل خواهد شد و از ماندگاری بیشتر آنان در حوزه‌ی کار جلوگیری خواهد شد.
مراقبت
از میان کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرست، کدام یک بیشتر در معرض سوءاستفاده در فضای کار و تبدیل شدن به کودک کار هستند؟
کودک کار با هر پیشینه‌ای و در هر صورت همیشه در معرض آسیب قرار دارد. فضای کار کودکان فضای معمولی کاری نیست و کارفرما اساسا در فضای غیرقانونی و غیراستاندارد بچه‌ها را نگهداری می‌کند. همین پنهان‌کاری فضا را برای احتمال بروز بیشتر رفتارهای پرخطر و سوءاستفاده آماده‌تر می‌کند.
کودکان کار، چه آن‌ها که والدین‌شان در قید حیات هستند و چه آن‌ها که والدین‌شان فوت شده‌اند، کودکان بدسرپرستی هستند که مورد غفلت واقع شده‌اند.
مشارکت اجتماعی
مشارکت و همراهی افراد مختلف جامعه، چگونه می‌تواند یاری‌رسان مددکاران اجتماعی برای حمایت از کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست و کودکان کار باشد؟
واقعیت این است که بدون مشارکت و همراهی جامعه در بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی و فردی، تلاش‌های مددکارهای اجتماعی آن‌طور که باید و شاید به بار ننشسته و مثمر ثمر نخواهد بود.
بانی مــهــر
آیا در دوران مددکاری شما، تجربه‌ی موفقی از تغییر شرایط و زندگی برای کودکان کار رخ داده است؟
ما در مــهــرطه کودکانی داریم که تجربه‌ی کار در گذشته‌ی خود داشته‌اند؛ اما خوشبختانه با همراهی و حمایت توانسته‌اند به فضای امن خانواده‌ی مــهــرطه منتقل شده و تحت مراقبت قرار گیرند. در این فضا سعی کرده‌ایم تا ضمن تمرکز بر حقوق اولیه‌ی کودکان؛ مواردی چون رفاه، آموزش باکیفیت، تغذیه‌ی مناسب و رسیدگی به سلامت برای آن‌ها مهیا شود. تلاش می‌کنیم که این کودکان و همه‌ی دختران مــهــرطه با مهارت‌آموزی در زمینه‌های مختلف کمک کنیم در سن قانونی و هنگام ورود به بستر جامعه، مشاغل موثر و درآمدزایی را تجربه کنند.